
1918 ий шошым Рӱдӧ марий ушем ден Марий комиссариат марий калыкын 2-шо всероссийский погынжылан ямдылалташ тӱҥалын. Тиде пашам писемдаш илыш шкежак кӱштен. Молан манаш гын, Совет Виктер Татар-Башкир Совет Республикым ышташ да тушко марий калык илыме районламат пурташ палемден улмаш.
2-шо Марий Погын 1918 ий 7 июньышто Озаҥ учитель семинарий пӧртыштӧ почылтын да 16 июнь марте пашам ыштен. Погынын вуйлатышылан пеш тале просветитель-демократ Л.Я.Мендиаровым сайленыт.
Образований ден культура йодыш съездыште кугу верым налын гынат, эн кӱлешанлан политический ден илыш кыл да экономик (социально-экономический) йодыш шотлалатыныт. Тидыжым умылаш неле огыл. Молан манаш гын, тунам большевик-влак кресаньык ваштареш виян кучедалмым шарен колтеныт, нунын йоҥылыш политикыштлан кӧра вӱран, эллан кугу ойгым кондышо граждан сар тӱҥалын. Татар-Башкир республикым ышташ шонымо дене келшен огыл, да Совет властьым шуко шотышто вурсен, С.Гаврилов-Эпин большевик политикым йӧрдымылан шотлышо пунчалым лукташ темлен да каласен: ты политика элым пытарымашке наҥгая. Но съезд тыгай тура мутан пунчалым лукташ тоштын огыл, туге гынат большевик режим дене келшыдымыж нерген вик каласен.
Вес йодышла дене лукмо пунчаллаште тыге палемдыме: Марий ушем-влак мер илышыште утларак чулым лийшаш улыт, а Рӱдӧ марий ушем кучемын органышкыже савырнышаш. Марий йылмым кугыжанышлан шолаш кӱлмӧ нергенат раш, пеҥгыдын каласыме. Иктешлен ойлаш гын, погынын пунчалже-влак марий калыкын илышыжым саемдымашке, тудын йылмыжлан утларак кумда корным почмашке, кугыжаныш тӱвырам тӱзатымашке виктаралтын.
Но большевик диктатура властьым нигӧ денат пайлаш шонен огыл. Тудо 1918 ий шыжымак Марий ушем-влакым шыгыремдылаш, пашаштышт тӱрлӧ чаракым шындаш тӱҥалын, а варажым нуным йӧршеш шалатен колтен. Верлаште культурно-просветительский, умылтарымаш (пропагандистический) паша пеҥгыде тергымашке налалтын. Тылеч вара 1992 ий марте нимогай съезд эртаралтын огыл. 30-шо ийла мучаште гын еҥ-влак ончычсо погын нерген шарналтен ойлаш лӱдыныт.
Туге гынат, тунам шуко еҥже я ик велым, я вес велыш лӱдын-шекланен ончышт коштын. Нуно шукерте огыл лийше историй гыч паленыт: «националист» лӱмдылтышым вашке тушкалтен шындат да нимо укеланак почкаш-каргаш пижын кертыт. Мо гынат, икмыняр чолга еҥым ушен шогышо рӱдӧ вий чумырген, марий калыкын уш-акыл вийжым тарваташ кӱлынак пижын. Тыге 1990 ий апрельыште «Марий Ушем» шочын. 2 ий жапыште «Марий ушем» вийым поген, йол ӱмбак ӱшанлын шогалын. Тылеч вара марий калык съезд нерген шомак у вий дене йоҥгаш тӱҥалын. Марий ушемын 2-шо погынжо тидын шотышто лӱмын пунчалым луктын.
Марий калыкын 3-шо погынжо 1992-шо ийыште 30-31-ше апрельыште лийын. Тыге 75 ий гычын марий калык угыч шке илышыж нерген каҥашаш чумырген. Погынышко 700 тӱжем наре еҥын марий калык лӱм дене 600 утла делегат Российысе, СНГ кундемласе, Эстонийысе, Финляндийысе, Болгарийысе, шуко регион гыч уна-влак толыныт. Погынышто угыч марий калыкнан пӱрымашыж нерген, йылмыж да тӱвыраж нерген ойленыт, марий калыкым мер толкыныш ушнаш ӱжыныт. Иктешлыме семын «Марий калыкын наций семын угыч шочмыж нерген» декларацийым луктыныт. Тыште пеш ӱшандарыше йылме, тӱвыра, туныктымо нерген йодыш-влак шыҥдаралтыныт, республикын тӱҥ законжо (Конституцийже), пӱртӱс поянлыкым аралыме, гражданстве нерген палемденыт.
Погын шкенжым «марий калыкын кӱшыл каҥаш» семын увертарен да виктарыше марий калыкын праважым аралыше, мер илышым чоҥышо орган семын тыршаш сӧрен. Погынын заседанийыштыже делегат-влак 54 еҥан Мер Каҥашым сайленыт. Тудын председательлан – Оньыжалан - Шкетан лӱмеш кугыжаныш театрын художественный вуйлатышыже, «Марий ушем» толкын правленийын председательже Василий Александрович Пектеевым сайлыме.
Марий калык погынын шуктымо кучемжым (исполнительный органжым) – Мер Каҥашын президиумжым ойырымо.
Погынышто тыгак марий калыкын национальный символикыж нерген каҥашыме. Марий Эл Республикын Государственный флагшым тыгак марий калыкын национальный флагшылан – марий калык тистылан – шотлымо нерген пунчалым лукмо.
Погынышто Марий Эл Республикын Президентше Владислав Максимович Зотин лийын. Тудо погынын участникше-влаклан саламлымек шомакым ойлен. «Марий калык таче да эрла» тӱҥ докладым Марий Эл Республикын Государственный секретарьже Николай Фёдорович Рыбаков ыштен.
Аня Левагина
Марла календарь – II да III Марий погын (mp3)